Wat een hoosbui teweeg bracht …
Op 12 september 2023 gingen boven Maastricht de hemelpoorten open en viel in korte tijd een enorme hoeveelheid regen. Dat zou lokaal zelfs meer dan zeventig millimeter zijn geweest. Deze nattigheid zorgde voor veel ellende en de gemeente Maastricht heeft er de handen vol aan gehad de op vele plaatsen ontstane schade te herstellen. Die schade bestond veelal uit verzakkingen die naar goed Nederlands (taal)gebruik tegenwoordig ´sinkholes´ moeten worden genoemd.
Op de Hertogsingel ontstond een groot gat dat de gemoederen, de kranten en de gemeente enkele weken heeft bezig gehouden. Hier was sprake van een breuk in de riolering. Het water dat daarbij in de ondergrond vrij kwam wist zijn weg te vinden naar het mijngangenstelsel van het voormalige vesting werk Willem. Door de kracht van het water werd een gat in de wand van een van de gangen geslagen en spoelde een grote hoeveelheid modder de gangen in hetgeen op sommige plaatsen tot een modderafzetting van enkele tientallen centimeters hoog leidde.
Omdat het verkeer op een van de hoofdverkeerswegen van de stad hier hinder van ondervond, kreeg het herstel van deze verzakkingen prioriteit. De gaten werden opgevuld, de rioolbuizen hersteld en beneden in de gangen werden maatregelen genomen om verder inspoelen van modder tegen te gaan. Of en zo ja wanneer de ingespoelde modder zal worden afgevoerd is vooralsnog een groot vraagteken.
Ook in de gangenstelsels Louise en Prins Frederik bleek flink wat water en modder naar binnen te zijn gespoeld zonder dat hier aan de oppervlakte iets van te merken was. Dat is in principe een soort van tijdbom, want die modder is ergens vandaan gekomen en dus is er ergens ondergronds een holte ontstaan die waarschijnlijk op enig moment zijn effect naar de oppervlakte zal hebben. Bij nieuwe ´overstromingen´ zal hier vrijwel zeker opnieuw modder zijn weg vinden naar de monumentale historische holtes van de mijngangen zo lang het oorzakelijke euvel nog niet is vastgesteld en verholpen. Het wachten is dus op een vervolg van deze ellende.
De hoosbui op 12 september leidde er ook toe dat er in het plantsoen op het midden van het Tongerseplein een gat viel. Dit gat leverde niet direct hinder op en de aanpak ervan kreeg daarom in eerste instantie een lage prioriteit. Het was wel al snel duidelijk dat het ontstane gat een in baksteen gemetseld gewelf liet zien waarvan we mochten veronderstellen dat het te maken had met de mijngangen van het werk Tongeren. In februari-maart 2024 zijn hier eerste voorbereidende werkzaamheden verricht om de schade te herstellen.
Kazematten of mijngangen, grote en kleine gangenstelsels
Maastrichtenaren met belangstelling voor de historie van de stad weten dat er onder de grond ´kazematten´ zijn. In het dialect en in de volksmond worden deze mijngalerijen ´de katsj´ genoemd. Het meest bekend is het ´grote´ stelsel van deze kazematten, dat zich bevindt tussen de bastions Waldeck en Holsteyn. Het loopt met een grote boog onder de bebouwing van de wijk Blauw Dorp door. Mede dankzij de inspanningen van de vrijwilligers van de Werkgroep Kazematten in de jaren 1970 en 1980 zijn deze gangen sindsdien vrijwel volledig en goed begaanbaar. Op vele zaterdagen werden destijds in het Waldeckpark en op de Aert van Trichtweg containers gevuld met ingespoelde aarde en afgevoerd. In dit ´grote´ gangenstelsel worden rondleidingen gegeven die starten in bastion Waldeck en in bastion Holsteyn. Hier vinden ook sinds de jaren 1970 de populaire lange kazemattentochten plaats en is het schuilkeldermuseum te vinden.
Minder bekend is dat er daarnaast nog een aantal kleinere gangenstelsels zijn die voor een deel niet en voor een deel slechts vanaf particulier terrein toegankelijk zijn. Het gangenstelsel Tongeren is daar een voorbeeld van waarvan langere tijd werd verondersteld dat het niet toegankelijk was.
Bij deze ´kleinere´ gangenstelsels[1] gaat het om:
- Oranje: bastion en gangenstelsel Oranje zouden in 1922 zijn gesloopt. Het tussen bastion Holsteyn en de tegenwoordige Statensingel gelegen bastion is inderdaad verdwenen. Of het gangenstelsel geheel of gedeeltelijk nog bestaat is niet duidelijk.[2]
- Saxen: bastion Saxen is nog aanwezig achter bastion Erfprins in de Linie van Du Moulin. De Werkgroep Kazematten wist in 1993 vanuit de bomvrije kazemat in de keel van het bastion toegang te krijgen tot dit gangenstelsel. Het is nog steeds op die manier toegankelijk.
- Maria: het gangenstelsel van bastion Maria was toegankelijk vanuit het gebouw van de voormalige melkfabriek aan de Statensingel, waar later aannemersbedrijf Knops en het CNME onderdak vonden. Via een luik in de vloer van een van de kamers links van de ingang was het mogelijk in de gangen te komen. Ze werden in de Tweede Wereldoorlog ook als schuilkelder gebruikt. Sinds het gebouw een nieuwe (woon-)bestemming heeft gekregen is het onduidelijk of het gangenstelsel nog toegankelijk is.
- Brandenburg (bastion): het gangenstelsel van bastion Brandenburg is waarschijnlijk nog aanwezig onder het Brandenburgerplein. Het is niet bekend of er een (particuliere?) toegang bestaat en of er sinds de sloop van het bastion in 1868-1869 nog iemand in het gangenstelsel is geweest.
- Sortie D: het bij deze sortie behorende gangenstelsel is toegankelijk via een deur in de keel van bastion Holsteyn.
- Sortie C: het gangenstelsel van deze sortie is toegankelijk vanuit de sortie zelf.
- Sortie B: de toegang tot dit gangenstelsel in de sortie zelf is dichtgemetseld. Enkele jaren geleden is deze muur tijdelijk verwijderd om een 3D scan van de gangen te maken in opdracht van de gemeente Maastricht. De toegang is daarna weer dichtgemetseld.
- Sortie A: deze sortie ligt grotendeels onder de Sint-Lambertuskerk. De toegang tot het gangenstelsel bevond zich aan de keelzijde van de linker flank van het werk Prins Frederik. Het is onbekend of er momenteel een toegang tot het gangenstelsel bestaat vanuit het complex van de Sint-Lambertuskerk. Bij de verbouwing van de kerk zijn er -mogelijk illegale- pogingen gedaan om toegang te krijgen tot de onder de kerk gelegen vestingruimtes.
- Stadhouder: het gangenstelsel van het werk Stadhouder is in de Tweede Wereldoorlog in gebruik geweest als schuilkelder. Daartoe zijn in die tijd twee toegangen gebruikt die na de oorlog zijn dicht geschoven. Op dit moment bestaat er geen mogelijkheid dit gangenstelsel te betreden. [3]
- Willem-Brandenburg (couvre-face): het gangenstelsel van de werken Willem-Brandenburg is alleen via particulier eigendom te betreden. Het is de afgelopen jaren wel mogelijk geweest de gangen te inspecteren en de aanwezige inscripties en opschriften te inventariseren. Ook tijdens de recente calamiteit werd via particulier eigendom toegang tot de gangen verkregen.
- Tongeren: op de plaats van de gedeeltelijke instorting van het gewelf zal door de gemeente Maastricht binnen afzienbare tijd een toegangsschacht/mangat worden aangebracht waardoor het in de toekomst mogelijk zal blijven de gangen periodiek te inspecteren.
Vestingwerk Tongeren
Buiten de Tongersepoort lagen aan het einde van de achttiende eeuw in zuidwestelijk richting een drietal verdedigingswerken. Onmiddellijk buiten de poort lag het oude ravelijn dat in oorsprong uit 1579 dateerde, daarna volgde het werk Tongeren en tenslotte het bastion Waldeck in oorsprong uit het jaar 1690.
In het kader van de verbeteringswerken aan de vesting onder leiding van P. de la Rive werd in 1768 de aanleg van de werken Wilhelmina en Tongeren aanbesteed. De werkzaamheden werden in het begin van het jaar 1770 opgeleverd. Een al sinds het jaar 1701 bestaande couvre-face voor het ravelijn van de Tongersepoort werd geslecht en vervangen door het werk Tongeren.[4]
De couvreface uit 1701 was een eenvoudig werk bestaande uit twee facen die uit aarden wallen bestonden. Het uiteinde van de rechter face werd naar binnen omgeknikt vanwege de passage van de weg naar Tongeren.
Het nieuwe werk Tongeren was veel groter en ook complexer opgebouwd. Het had eveneens twee facen waarvan de rechter geknikt was. Het heeft bovendien twee teruggetrokken flanken die gedeeltelijk achter de facen zijn geplaatst. Het lijkt er op dat noch de oude couvreface, noch het nieuwe werk Tongeren bemuurd waren. Dat betekent dus dat ze alleen uit aarden wallen bestonden. Dit verklaart ook waarom er nergens sprake is van een naamsteen Tongeren.
Mijngalerijen
Op de plattegrond van de oude couvreface zien we vanuit de keel een magistrale mijngalerij[5] die doorloopt tot in de mijngangen van bastion Waldeck. Het is onduidelijk wanneer deze galerij werd aangelegd. Er waren verder geen galerijen onder dit werk.
Het nieuwe werk Tongeren had in 1771 een galerij die vanaf de keel verliep naar de rechter face.[6] Mogelijk was dit een overblijfsel van de eerder genoemde galerij van de oude couvreface. De toegang in de keel van het werk lijkt namelijk op dezelfde plaats te zijn gebleven.
In 1778 wordt gewerkt aan de galerij voor de rechter face van Tongeren en in 1780 komen de overige galerijen tot stand.
Het gangenstelsel Tongeren wijkt in plattegrond af van de min of meer gestandaardiseerde stelsels die Du Moulin toepaste, maar in opbouw en constructie komen ze wel overeen met de overige gangen. Alle galerijen zijn voorzien van nissen of amorces.
Vanaf de toegang in de keel loopt er een verbindingsgang naar de rechter face die leidt naar een galerij onder de droge gracht voor die face. De verbindingsgalerij heeft een kruitkamer en twee verbredingen waar deuren konden worden ingehangen. De galerij onder de gracht heeft geen verbredingen voor deuren.
Naar links vanaf de toegang leidt een korte verbindingsgang naar een standaard koepelgewelf. Vanuit deze koepel zijn er twee verbindingsgangen in de richting van de beide facen. Beide gangen hebben een kruitkamer en een verbreding voor een deur. Achter elke face bevindt zich een galerij die voorzien is van twee verbredingen.
Het gangenstelsel Tongeren valt ook op omdat het hoogteverschil tussen de hoger gelegen gangen achter de facen en de galerij onder de droge gracht niet wordt overbrugd door een trap, maar door geleidelijk verlopende hellingen.
Toekomst
In de nabije toekomst zal het waarschijnlijk mogelijk worden het gangenstelsel nader te bestuderen en te fotograferen. Wellicht zal de gemeente ook nog de opdracht geven tot het maken van een 3D scan. De inscripties en opschriften zullen dan eveneens worden geïnventariseerd. Door zijn beperkte grootte en zijn relatief ongunstige ligging is het stelsel niet geschikt voor bezoek op grotere schaal. Het blijft wel zaak de gangen periodiek te blijven inspecteren. Te zijner tijd zal ik dit artikel bijwerken en voorzien van nieuwe afbeeldingen. [7]
Jos Notermans
12 maart 2024
[1] Ik beperk me hier tot de gangenstelsels die zich onder het zogenaamde Hoge Front van de vesting bevinden, dat wil zeggen in het vestinggebied tussen de bastions Waldeck en Holsteyn.
[2] L.J.Morreau, Bolwerk der Nederlanden, Assen 1979 (Bolwerk), p. 318. Morreau schrijft hier: ´ca 1922. Het bastion Oranje en zijn mijnenstelsel gesloopt´, maar vermeldt helaas niet de bron waarop hij deze uitspraak baseert.
[3] https://photos.google.com/share/AF1QipO8lDDd7xVoVgGsTG6FnpGPOSeNbC5sNJjbnvEPU7LJJdQiJR79mu-QE3DsIrU5wg/photo/AF1QipPVcXDPwOBdxdkwdAgzSTS27vTsuAbpHv2FYVUY?key=RlZSdktwLVlpbmhpV19MZmpMZjIzUDlSbHdwTWFR
[4] Bolwerk p. 178 en 182. Hoewel er op pagina 178 sprake van is dat de couvreface werd veranderd, blijkt uit de plattegronden dat het nieuwe werk Tongeren een volledig nieuw tracé kreeg en er dus eerder sprake zal zijn geweest van slechten en vervangen.
[5] Een magistrale galerij is een galerij die door de saillant van een vestingwerk loopt en het werk in twee helften verdeelt.
[6] Bolwerk p. 304.
[7] Zie ook https://vestingmaastricht.nl/de-kazematten-na-1867/