Aanleg
Onder de directie van militair ingenieur Pieter de la Rive (?1710-1771) werd de vesting Maastricht in de jaren 1753 – 1771 verbeterd. Op 25 maart 1768 werden werkzaamheden tot verbetering van het vestingfront tussen de Sint-Pieterspoort en bastion Engeland aanbesteed. Het tweede perceel van deze aanbesteding omvatte onder andere de aanleg van de vestingwerken Tongeren[1] en Wilhelmina. De uitvoering van de werkzaamheden werd gegund aan aannemer F. Soiron, de aannemingssom bedroeg fl 54.685,–. Soiron leverde het werk op 9 januari 1770 op en toen was dus ook bastion Wilhelmina gereed.[2]
Ligging en functie
Bastion Wilhelmina kwam te liggen direct vóór de zuidwestelijke hoek van de tweede stadsmuur en verving een aarden couvre-face die op ongeveer dezelfde plaats omstreeks 1690 naar een plan van Daniel Wolf van Dopff werd opgeworpen.[3] De bijzondere aandacht die deze plek van verschillende vestingbouwers kreeg, kan mogelijk worden verklaard door de gebeurtenissen in 1673. Toen speelde zich hier immers een dramatische strijd af die al na relatief korte tijd tot de val van de vesting zou leiden.
De la Rive zag op het vestingfront tussen de Sint-Pieterspoort en bastion Engeland ten westen van de Tongersepoort een aantal gebreken. Zo lagen de vestingwerken te ver uit elkaar en konden ze elkaar onderling onvoldoende steunen. Dat bracht het risico met zich mee dat een vijand relatief makkelijk de onverdedigde achterkant zou kunnen bereiken. Ook waren de verbindingen tussen de werken niet in orde en boden ze onvoldoende dekking tegen een vijand die vanuit het hogere terrein aan de westkant zou aanvallen.[4]
Bastion Wilhelmina maakte deel uit van een reeks werken op dit front die deze gebreken moesten verhelpen. Het moest ook de zuidwesthoek van de tweede stadsmuur dekken waar de Tongersekat bovenop was gelegen met een belangrijke geschutbatterij.
Beschrijving
Het bastion had een tamelijk complexe vorm en werd omgeven door een natte gracht die aan de linkerzijde bestond uit de rivier de Jeker, die zo nodig kon worden opgestuwd. Er werden twee lange gemetselde facen aangelegd en aan de linkerzijde was er nog een schouderhoek en een korte eveneens gemetselde flank. In aarde waren bovenop het centrale deel van het werk verhoogde wallen opgeworpen in een vijfhoekige vorm met twee naar binnen geknikte flanken. Deze verhoging in aarde had waarschijnlijk alles te maken met de fysieke dekking die bastion Wilhelmina moest bieden aan de zuidwesthoek van de stadsmuur.
Door deze opbouw van het bastion ontstonden er in het werk drie verdedigbare zones. Twee zones gelegen achter de lagere wallen aan de linker- en rechterkant en één zone gelegen in het hoger opgeworpen centrale deel. Alle drie de zones hadden hun eigen opril om ook met zwaarder materieel bovenop de wallen te kunnen komen. Van achter de centrale hoger gelegen wallen konden de twee lagere verdedigingszones worden bestreken voor het geval zich daar vijandelijke troepen zouden vertonen.
Onder de linker flank lag een bomvrije kazemat die van een stookgelegenheid was voorzien en als wachtlokaal of manschappenverblijf was bedoeld. Onder de lage rechter face bevond zich een kruitmagazijn.[5]
Wie is Wilhelmina?
Bij Wilhelmina zijn we geneigd al snel te denken aan koningin Wilhelmina die tijdens de Tweede Wereldoorlog in Engeland in ballingschap verbleef. Dat zij in 1768 niet de naamgever van dit bastion kon zijn, is evident. Het gaat hier om Wilhelmina van Pruisen (1751-1820) die in 1767 op 16-jarige leeftijd trouwde met de drie jaar oudere stadhouder Willem V (1748-1806). Die heuglijke gebeurtenis was blijkbaar voldoende aanleiding om dit nieuwe vestingwerk te laten sieren met haar naam.
Hoe het bastion gedeeltelijk verdween
De vesting Maastricht werd in 1867 opgeheven en in de decennia daarna werden door de rijksoverheid dertig sloopbestekken aanbesteed waarbij een groot deel van de verdedigingswerken werd gesloopt of geëgaliseerd.[6] Bastion Wilhelmina was niet een van de werken die in dit kader zouden verdwijnen. Het behoorde samen met onder andere het inundatiegebied De Kommen en de Linie van Du Moulin tot terreinen die door het Ministerie van Oorlog voor militaire activiteiten werden gereserveerd. Er was immers in Maastricht ook na de opheffing van de vesting nog een garnizoen. Voor die soldaten waren oefenterreinen en kazernes nodig.
Morreau geeft aan dat bastion Wilhelmina in 1917 grotendeels werd gesloopt, maar noemt daar helaas geen bron voor.[7] Toch is het wel waarschijnlijk dat er in die tijd werk is gemaakt van gedeeltelijke sloop en egalisatie van het bastion. Een en ander heeft zich dan afgespeeld tegen de achtergrond van grote druk die destijds door de gemeente Maastricht op het Rijk werd uitgeoefend om vestingterreinen aan haar over te dragen.[8] In diezelfde tijd wordt ook de bouw van de kazerne in De Kommen (de latere Tapijnkazerne) gestart.[9] Doordat er over de plek van de kazerne een beslissing was genomen, konden mondjesmaat weer enkele vestingterreinen worden overgedragen. Een van de redenen waarom het stadsbestuur die overdracht zo vurig bepleitte was de werkverschaffing. Mede als gevolg van de Eerste Wereldoorlog was er in Maastricht sprake van grote werkeloosheid. Het nivelleren van vestingwerken zoals bastion Wilhelmina werd als een oplossing beschouwd.
De berenkuil
Bastion Wilhelmina speekt ook een bescheiden rol in het verhaal van de Maastrichtse berenkuil. Vanaf de jaren 1920-1921 bestond er in het Wilhelminapark, een deel van het stadspark, een berenverblijf of berenkuil. Twee bruine beren werden er ondergebracht in een kooi die bestond uit een metalen traliewerk. De bomvrije kazemat die voorheen onder de linker flank van bastion Wilhelmina lag, vormde het nachtverblijf voor de dieren. In 1970 maakte deze kooiconstructie plaats voor een nieuw betonnen berenverblijf. De kazemat verdween daarna waarschijnlijk onder de grond.[10]
Wat is er nog over?
De linker face of voorzijde van het bastion is zichtbaar vanaf de brug over de Jeker onder de Prins Bisschopsingel. Het vermoeden bestaat dat de saillant, de meest vooruitspringende hoek van het werk zich vlak bij de brug nog onder de aarde bevindt. Aan het andere uiteinde van de muur is nog net de schouderhoek zichtbaar waar de lage gemetselde linker flank begint. Op die plaats is -mogelijk ooit in het kader van de parkaanleg- een trap en een paadje aangelegd naar beneden toe. Dat is echter geen onderdeel van het historische vestingwerk. De naamsteen Wilhelmina 1768 is wel nog aanwezig.
Het bovenstaande betreft de onderdelen van bastion Wilhelmina die nog in het zicht aanwezig zijn. We zagen al dat de kazemat onder de linker flank werd gebruikt als nachtverblijf voor de beren en mogelijk nog ondergronds in het terrein aanwezig is. Hetzelfde geldt ongetwijfeld ook voor grote delen van de buitenmuren. Het slopen van vestingwerken bestond namelijk veelal in het nivelleren. Dat wil zeggen dat aarden wallen werden afgegraven en dat met de vrijkomende grond de grachten werden gevuld zodat men een vlak terrein over hield. Op die manier kon men vestingterreinen geschikt maken voor ander gebruik zonder dat er heel veel sloopwerk aan de zware gemetselde muren hoefde te worden uitgevoerd.
In 2022 werd het metselwerk langs de Jeker in opdracht van de gemeente Maastricht deels gerestaureerd en deels geconsolideerd.
Op een deel van het terrein van bastion Wilhelmina is een aantal jaren geleden een waterreservoir/regenwaterberging aangelegd. Voor zo ver bekend zijn die werkzaamheden niet archeologisch begeleid en weten we niet of bij die aanleg nog resten van het bastion zijn aangetroffen en zo ja wat hun lot is geweest.
[1] Zie voor meer informatie over het werk Tongeren: vestingmaastricht.nl/tongeren-vestingwerk-en-mijngalerijen.
[2] L.J. Morreau, Bolwerk der Nederlanden (Bolwerk), Assen 1979, 179-184.
[3] Bolwerk, 169, 177.
[4] Bolwerk, 182.
[5] Bolwerk, 184.
[6] https://vestingmaastricht.nl/de-sloopbestekken-van-de-vesting-maastricht-1867-1878
[7] Bolwerk, 187.
[8] Zie hiervoor o.a. Nationaal Archief Ministerie van Financiën Domeinen 1869-1914 inv nr 9725 waarin correspondentie tussen gemeente en Domeinen en correspondentie tussen Domeinen en het Departement van Oorlog.
[9] Jos Notermans, De Tapijnkazerne, Maastrichts Silhouet deel 59, Maastricht 2004, 21-24.
[10] Servé Minis: Van dierenpark naar beeldenpark, In: Stadspark Maastricht, Maastricht 2012, 64-67.