Tachtig jaar gekoesterd, de bevrijding van Maastricht in souvenirs
Samen met Visit Maastricht en vele anderen heeft de Werkgroep Schuilen in Maastricht …[i] van zaterdag 19 april tot en met zondag 11 mei een tentoonstelling ingericht in het kader van tachtig jaar bevrijding van Maastricht en omgeving. De tentoonstelling was op de beletage van het Dinghuis dagelijks en gratis geopend van 11.00 tot 15.00 uur. De tentoonstelling werd mogelijk dankzij de medewerking van een groot aantal bruikleengevers die hebben gereageerd op de oproep om souvenirs beschikbaar te stellen. De openstelling werd mogelijk door het enthousiasme van de vrijwilligers die bereid waren om toezicht te houden. In totaal mochten we bijna 3.500 bezoekers ontvangen waaronder ook veel buitenlandse gasten. Ik wil proberen op deze plek een deel van deze tentoonstelling in digitale vorm beschikbaar te houden voor belangstellenden. De digitale catalogus zal de komende weken/maanden geleidelijk aan gaan groeien.
Jos Notermans
1 juni 2025
Algemene inleiding
Als er belangrijke dingen plaatsvinden, hebben veel mensen de neiging dingen te bewaren als tastbare herinnering. Het Franse woord voor herinnering is souvenir en de bevrijdingssouvenirs die wij in deze tentoonstelling hebben laten zien, zijn dan ook tastbare herinneringen aan de bevrijding van Maastricht en omgeving. Maastrichtenaren hebben souvenirs bewaard, gemaakt of laten maken en in die souvenirs vinden we de vreugde terug over de herwonnen vrijheid, maar soms ook frustratie en verdriet. Ook onze bevrijders hebben souvenirs bewaard, opgestuurd naar huis of zelf mee naar huis genomen.
Wyck en Maastricht worden na ruim vier jaar Duitse bezetting op 13 en 14 september 1944 bevrijd. De Maastrichtenaren onthalen de Amerikaanse bevrijders als helden, vlaggen worden tevoorschijn gehaald en in de straten van de stad wordt gedanst. Ze kunnen eindelijk weer vrijuit praten en in het openbaar voor hun mening uitkomen. Daarnaast is er ruimte voor verdriet en komen lang opgekropte frustraties naar buiten.
Maar de oorlog is nog niet voorbij en Maastricht en omgeving staan nog bange momenten te wachten. Pas met de capitulatie van Duitsland op 5 mei 1945 kan heel Nederland de bevrijding vieren. Aan de Tweede Wereldoorlog komt later dat jaar een einde met de capitulatie van Japan op 15 augustus.
We hebben in 2024/2025 80 jaar bevrijding en 80 jaar vrijheid gevierd. Met deze tentoonstelling hebben we een bijdrage willen leveren aan deze herdenking.
De basis voor onze tentoonstelling was onze eigen collectie die we in meer dan twintig jaar schuilkeldermuseum hebben kunnen opbouwen en daarnaast een oproep aan Maastrichtenaren om souvenirs in bruikleen beschikbaar te stellen voor de tentoonstelling.
Het is dan opmerkelijk hoeveel souvenirs na tachtig jaar nog tevoorschijn komen, soms nog steeds fier op de kast of aan de muur, maar soms ook bijna vergeten als gebruiksvoorwerp of boven op de zolder.
Onze kleine tentoonstelling liet een uitgebreid palet aan bevrijdingssouvenirs in al hun verschijningsvormen zien. Soms mooi, soms niet passend bij onze smaak in 2025, soms commercieel op de markt gebracht en soms in elkaar geknutseld, maar altijd objecten die een verhaal over tachtig jaar geleden vertellen.
Souvenirs in keramiek
De ´blauwe Amerikaan´
Het meest bekende bevrijdingssouvenir in Maastricht is waarschijnlijk wel het wandbord ´de blauwe Amerikaan´, gemaakt door de aardewerkfabriek Petrus Regout en Co. Het randschrift op de voorkant van het bord luidt: ´Bevrijding van Maastricht door de Amerikanen, 14 sept. 1944. Prominent aanwezig is een gehelmde Amerikaanse soldaat die in beide handen een geweer vast houdt, behangen is met drie handgranaten en op zijn rug een radio met antenne lijkt te dragen. Hij wordt geflankeerd door de Amerikaanse en Nederlandse vlag. In het centrale deel van het bord zien we nog drie kerken, Sint Servaas, Sint Jan en Onze Lieve Vrouwe en helemaal rechts de Helpoort. Er zijn twee wapenschilden met de vijfpuntige ster van Maastricht en onderaan zien we de Maas en de gedeeltelijk opgeblazen Sint-Servaasbrug. Verder zien we nog bloemetjes, wolken en waarschijnlijk appeltjes van oranje die de afbeelding omlijsten.
Aan de achterkant staat boven het bekende Sphinx fabrieksmerk van Petrus Regout een tekst in het Engels: ´Maastricht the first liberated city of Holland´.
Dit wandbord lag in de eerste vitrine van de expositie en was voor veel bezoekers een punt van herkenning. Heel bijzonder was de mededeling van één van onze Engelstalige bezoekers dat het bord bij hun thuis in Canada tot op de dag van vandaag aan de muur hangt.
Op de laatste dag bezocht ook een Amerikaans echtpaar onze tentoonstelling en zij vertelden een verhaal over hun vader die in 1944/1945 in Maastricht had verbleven en gewerkt en dat hij destijds intensief contact had met de ontwerper van het bord een zekere E. Muller. Dat was voor ons iets nieuws en toen we hun vroegen hoe ze dat wisten, lieten ze ons een foto zien van de achterkant van zo´n bord waar duidelijk te lezen was E. Muller pinx. en A. Sonneville grav.
Als werkgroep waren wij op dat moment in het bezit van twee ´blauwe Amerikanen´ en hadden we toegang tot nog drie andere exemplaren. Op geen van die borden stond de toevoeging over de namen van de ontwerper en van de graveur. Inmiddels hebben we zelf ook een bord kunnen aanschaffen waarop de toevoeging van de beide namen staat. Het betekent dus dat er twee versies van deze ´blauwe Amerikaan´ zijn gemaakt direct na de bevrijding.
Later zijn er bij diverse kroonjaren van de herdenking van de bevrijding al dan niet aangepaste replica´s van het bord gemaakt en in de handel gebracht.
Een kleurig wandbord van de Société Céramique
Wie als eerste een herdenkingsbord op de markt bracht, is ons niet bekend, feit is wel dat de Société Céramique eveneens met een bevrijdingsbord kwam. Het is een kleurig bord, doorsnede ongeveer 22 centimeter, met de tekst: Maastricht weer vrij; 14-9-1944. Op de rand van het bord zien we een Nederlandse, twee Amerikaanse en een Engelse vlag. In het midden van de datum staat het rode wapenschild met de witte ster van de stad Maastricht en in de rand treffen we ook nog enkele -wat gelige- appeltjes van oranje aan. De centrale afbeelding wordt omlijst door twee rijpe korenaren. De afbeelding zelf is een stadsgezicht met op de voorgrond de Maas en de Sint-Servaasbrug en daar achter een silhouet van de stad waarin we de Onze Lieve Vrouwebasiliek, de Sint-Servaaskerk en de Sint-Janskerk herkennen. En natuurlijk schijnt de zon weer over de stad!
Een groene herdenkingsplaquette
Onze derde aardewerkfabriek, de Mosa, bracht tenslotte nog een platte groene herdenkingsplaquette uit met een doorsnede van ongeveer 16 centimeter. Op de voorkant lezen we Bevrijding Maastricht 14 sept 1944. Centraal staat een Amerikaanse adelaar met een wapenschild en erboven de letters USA. Naast deze adelaar zien we rechts en links een gestileerde Maas, de Maasbrug en silhouetten van bekende gebouwen in de stad.
Het vertrapte hakenkruis
Op dit in blauw en wit uitgevoerd wandbord zien we een heraut die zijn paard over een rafelige Duitse oorlogsvlag met hakenkruis gaat laten lopen. Hij bevindt zich in de nabijheid van een rivier. Op de andere oever ligt een stad met daarachter een rijzende zon. Sommigen herkennen in die stad zonder enige twijfel Maastricht, maar ik heb het daar zelf wat moeilijker mee …
Op de rand staat de tekst ´Herrijzend Nederland naar vrede en welvaart. In die rand links de Nederlandse en rechts de Amerikaanse en Engelse vlag. Midden onder het Nederlandse wapenschild geflankeerd door twee leeuwen en met de tekst Je Maintiendrai.
Achterop lezen we in blauwe schrijfletters: Société C<eramique Maastricht Holland. Dit wandbord heeft een doorsnede van ongeveer 23 centimeter.
